Διακόσια χρόνια αμερικάνικα έθνη – Ο φονιάς με το θύμα αγκαλιά.
Στην πρόσφατη διάσωση των μεταλλορύχων στη Χιλή είδαμε τόσες φορές τη χιλιάνικη σημαία, ακούσαμε να επαναλαμβάνεται τόσες φορές το “Ζήτω η Χιλή, γαμώτο” (“Viva Chile mierda”) που βροντοφώναξε ο πρόεδρος Πινιέιρα στις κάμερες, όσο και πρωτύτερα στο μουντιάλ ή στο σεισμό. Τόσο που αγανάκτησε μέχρι και η ανταποκρίτρια του BBC Cecilia Barria κι έγραψε για “έκρηξη του εθνικισμού στη Χιλή και την αποσιώπηση των απαράδεκτων συνθηκών εργασίας στα ορυχεία”. Και επακολούθησε η περίφημη τηλεοπτική εικόνα που έκανε το γύρω του κόσμου, όπου ο μεγαλοεπιχειρηματίας Χιλιάνος πρόεδρος αγκαλιάζει έναν-έναν τους μεταλλορύχους που βγαίνουν από το ορυχείο. Μ' άλλα λόγια “Ο φονιάς με το θύμα αγκαλιά” όπως εύστοχα έγραψε η Μαριάνα Τζιαντζή. Αλλά ακριβώς το ίδιο συμβαίνει όταν στο Μεξικό οι Μεξικανοί “πρέπει” να είναι περήφανοι γιατί είναι Μεξικανοί, όταν τιμούν εξίσου τον κατακτητή Κορτές και τον ιθαγενή Κουαουτέμοκ.
Το 2010 αρκετά κράτη της Λατινικής Αμερικής γιόρτασαν τα 200 χρόνια της “ανεξαρτησίας” τους
ή αλλιώς της ύπαρξής τους: Μεξικό, Αργεντινή, Βολιβία, Εκουαδόρ, Χιλή, Κολομβία, Παραγουάη και Βενεζουέλα.
Η κυβέρνηση του Καλδερόν στο Μεξικό μοίρασε εκατομμύρια σε “φίλους” για τη φιέστα της πατρίδας, μιας πατρίδας που έχει χιλιάδες στρατιώτες σε θέσεις μάχης στραμμένες στο εσωτερικό της, σ' έναν πόλεμο κατά των φτωχών στο όνομα του πολέμου κατά των ναρκωτικών.
Στην Κολομβία τα μαθήματα πατριδογνωσίας και εθνικής διαπαιδαγώγησης συνέπεσαν με μάχες στο εσωτερικό και με διαχωρισμό σε “κολομβιανούς” από τη μια και σε “τρομοκράτες” από την άλλη.
Στη Βολιβία γιορτάστηκαν δύο “εθνικές” επέτειοι, μία της κυβέρνησης Μοράλες που τόνιζε το ρόλο της ιθαγενικής εξέγερσης στην ανεξαρτησία (αμφίβολη ή τουλάχιστον υπερβολική) και μία των ηγετών της “λευκής” Βολιβίας που γιόρταζε τη δική της εξουσία.
Στην Αργεντινή η Κριστίνα Φερνάντες θύμισε ότι πριν από 100 χρόνια η επέτειος δεν ήταν καθόλου “εθνική”, αφού η χώρα ήταν “σε κατάσταση πολιορκίας, όπου οι μετανάστες που ήρθαν από την Ευρώπη να βρουν δουλειά είχαν φέρει αναρχικές και σοσιαλιστικές ιδέες και ο γιορτασμός έγινε σε κατάσταση πολιορκίας και με καταστολή των συνδικαλιστών”. Με άλλα λόγια μας είπε να είμαστε ευχαριστημένοι που σήμερα δεν δολοφονούνται συνδικαλιστές, κάτι που θα αποδεικνυόταν γελοίο σε λίγες μέρες με τη δολοφονία στην απεργία των σιδηροδρόμων.
Δεν έλειψαν οι κριτικές. Πολλοί αναρρωτήθηκαν αν υπάρχει πραγματική ανεξαρτησία, μίλησαν για κυριαρχία των ΗΠΑ, για τις ξένες τράπεζες, το διεθνές κεφάλαιο, το ΔΝΤ και τον Ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό. Δεν είναι συγκυριακό. Οι καταπιεσμένες τάξεις και όσοι μάχονται για κοινωνική δικαιοσύνη σ' αυτά τα 200 χρόνια διεκδικούν εθνική ανεξαρτησία. Με ποικίλες διατυπώσεις κυριαρχούσε στο λόγο της αριστεράς: Ανεξαρτησία, αυτοδιάθεση, εθνική απελευθέρωση, αντιιμπεριαλισμός, αντίσταση στη νεοαποικιοκρατία.
Η νέα οικονομική κατάσταση τα τελευταία 20 χρόνια, οι νέες πολιτικές συνθήκες χωρίς στρατιωτικές δικτατορίες και η ανάπτυξη νέων κονωνικών κινημάτων, επανατοποθετούν το ζήτημα του έθνους στη Λατινική Αμερική.
Ιδιατέρως όταν οι εξελίξεις ακυρώνουν την υπόσχεση του έθνους για ισονομία και ισοπολιτεία ξαναβγάζοντας στο προσκήνιο ταξικές και άλλες κοινωνικές αντιθέσεις στο εσωτερικό των κρατών, όταν εξαλείφουν τις ελπίδες των αδικημένων ότι το έθνος-κράτος μπορεί να αποτελέσει καταφύγιο προστασίας από τον ιμπεριαλισμό ή την παγκοσμιοποίηση.
Τα σύνορα μεταξύ “ξένου” και “δικού” χαράσσονται ξανά. Κοινωνικές ομάδες αναθεωρούν την κοινωνική τους ένταξη. Η διανόηση ξανασυζητά για το έθνος και τον εθνικισμό, για τις ταυτότητες.
Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η συγκυρία αποκαλύπτει μια αμφισβήτηση της “φύσης” του έθνους-κράτους, κλονίζει το υπάρχον κοινωνικό συμβόλαιο της ισορροπίας, καταστρέφει κοινωνικές ταυτότητες, πεποιθήσεις, συνείδηση. Σ' αυτό το πλαίσιο, επίσης μπορεί να τεκμηριωθεί το αδιέξοδο του εθνικιστικού λόγου της αριστεράς και των κινημάτων των “από κάτω”.
Πώς διαμορφώθηκαν τα έθνη στη Λατινική Αμερική
Η δημιουργία αυτών των εθνών δεν ήταν αποτέλεσμα αγώνα των καταπιεσμένων μαζών, δεν επέφερε ριζική ανατροπή στις σχέσεις εξουσίας και οικονομίας, ούτε σήμανε την κατάληψη της εξουσίας από τους κοινωνικά αδικημένους, τους άκληρους, τους ιθαγενείς, τους μαύρους σκλάβους.
Λέει ο Μαριάτεγκι: “...Η επανάσταση στο Περού δεν εκπροσωπούσε την άνοδο στην εξουσία μιας νέας άρχουσας τάξης(...). Η φεουδαρχική αριστοκρατία της αποικιοκρατίας, ήδη κυρία της εξουσίας, διατήρησε ακέραια τα φεουδαρχικά της δικαιώματα πάνω στη γη, και κατά συνέπεια, πάνω στον Ινδιάνο.”1
Οι κοινωνικές ελίτ της ηπείρου αυτονομήθηκαν από Ισπανία και Πορτογαλία χωρίς ουσιαστική ρήξη με το προηγούμενο οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς. Η εθνική κατάτμηση, εκτός από οικονομικές αιτίες (προστατευτισμός), επιταχύνθηκε λόγω κινδύνου συγκρούσεων και εξεγέρσεων, όπως δείχνει ο Αλεχάντρο Γκονσάλες, σ'ένα άρθρο με τίτλο “Αναποδογυρίζοντας την ομελέτα. Ο φόβος της λαϊκής εξέγερσης.2 Και εξηγεί: “Η περίπτωση του Μεξικού δείχνει σαφώς ότι οι πληβείοι έβλεπαν τους κρεολούς ως εχθρούς τους. Η εξέγερση (...) άνοιξε τις πύλες του λαϊκού μίσους και έδειξε καθαρά στην ελίτ των κρεολών ότι έπρεπε να περιμένουν λαϊκή ανατροπή. Αμέσως μετά την ήττα του Ιδάλγο και του Μορέλος η ελίτ των κρεολών, με τον Ιτουρμπίδε επικεφαλής, εντάσσεται στο σχέδιο ανεξαρτησίας”
Μολονότι η εθνική συγκρότηση αυτών των χωρών στηρίχτηκε στον ευρωπαϊκό εθνικισμό, δεν είχε ανάλογα χαρακτηριστικά. Η εισβολή του Ναπολέοντα στην Ιβηρική αποτελεί ευκαιρία αυτονόμησης των κρεολών από τους βασιλιάδες τους, χωρίς όμως καμία “ναπολεόντια” θεσμική μεταρρύθμιση. Λέει ο Μαριάτεγκι: ...ο λατιφουντίστας είναι ένας φεουδαρχικός άρχοντας. Μπροστά στην εξουσία του, σταθεροποιημένη από τον περίγυρο και τη συνήθεια, ατονεί ο γραπτός νόμος. Η απλήρωτη εργασία απαγορεύεται από το νόμο αλλά παρόλα αυτά η απλήρωτη εργασία, ακόμα και η καταναγκαστική εργασία, υπάρχουν ακόμα... Ο δικαστής, ο χωροφύλακας, ο αστυνόμος, ο δάσκαλος, ο φοροεισπράκτορας είναι υποταγμένοι στους μεγαλοκτηματίες. Ο νόμος δεν μπορεί να υπερισχύσει ενάντια στους τοπικούς άρχοντες. Ο λειτουργός που θα επέμενε στην εφαρμογή του νόμου θα εγκαταλειπόταν και θα θυσιαζόταν από την κεντρική εξουσία...” 3οπ, σελ 60
Συνεπώς η ιδιόμορφη κατάσταση οδηγεί σε 'εθνικούς' αγώνες τόσο τις καταπιεσμένες τάξεις όσο και μέρος των ηγεμονικών τάξεων που προστατεύουν τα οικονομικά τους συμφέροντα.
Στον 20ο αι. ο εθνικισμός έγινε αιτία σύγχυσης. Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα ανέλαβαν να “ολοκληρώσουν” τον αγώνα της ανεξαρτησίας που άφησε ημιτελή η “υποταγμένη στον ιμπεριαλισμό” αστική τάξη. Επί 200 χρόνια συγκρούονται οι “φιλελεύθεροι” (liberales) με τους “εθνικιστές” (nacionalistas). Ενώ στην Ευρώπη ο “εθνικιστής” είναι ο ακροδεξιός, ο φασίστας ή ο ναζιστής στη Λατινική Αμερική ο εθνικισμός είναι “προσόν” της αριστεράς. Η λέξη “nacionalismo” (εθνικισμός) παραπέμπει στον πατριωτικό αγώνα κατά της αποικοκρατίας, της “νέο-αποικιοκρατίας” και του “ιμπεριαλισμού”. Μετά το 1950 οι θεωρίες της “νεο-αποικοκρατίας” , οι αναλύσεις περί καταπίεσης “αδύναμων” εθνών από “ισχυρά”, περί “κέντρου-περιφέρειας”, περί “ανυπαρξίας” εθνικών συμφερόντων της αστικής τάξης ήταν κυρίαρχες σε όλες τις τάσεις της αριστεράς.
Εύκολα αποδεικνύεται ότι οι κυρίαρχοι “έπαιζαν” με τον αριστερό εθνικισμό και τον διαχειρίζονταν πάντα προς όφελός τους. Ας δούμε την εποχή του Λάσαρο Κάρδενας, του Περόν, του Ζετούλιο Βάργκας μέχρι τις στρατιωτικές δικτατορίες, του Πινοτσέτ (που διατήρησε εθνικοποιημένο το χαλκό προς “ίδιον” όφελος), των Βραζιλιάνων και του στρατηγού Γκαλτιέρι στην Αργεντινή με την “αντιιμπεριαλιστική” του απόβαση στις Μαλβίνες.
Αλλά και στην οικονομία οι εθνικιστικές διεκδικήσεις της αριστεράς πραγματώνονται περιέργως από “αμερικανόδουλες” στρατιωτικές κυβερνήσεις. Λέει ο Chico de Oliveira4 «Αυτό που έκανε η δικτατορία ήταν κάτι που ούτε ο πιο ονειροπαρμένος εθνικιστής δεν θα σκεφτόταν τη δεκαετία του 1950. Ανέβασαν την κρατική παρέμβαση σε επίπεδα που ούτε στα όνειρά του δεν θα φανταζόταν ο Σέλσο Φουρτάδο5.”
Η δεξιά βραζιλιάνικη εφημερίδα Φόλια αναφέρει ένα ανέκδοτο για τον εθνικισμό της βραζιλιάνικης δικτατορίας:
“Λένε μια ιστορία για τον μακαρίτη Μάριο-Ενρίκε Σιμόνσεν, όταν ήταν υπουργός οικονομικών τη στρατιωτική περίοδο(sic)
Την εποχή εκείνη, οι καλπάζουσες βιομηχανίες σιδήρου των ΗΠΑ ζήτησαν από το Κογκρέσο την επιβολή υπερβολικού δασμού στο εισαγόμενο από Βραζιλία χάλυβα. Την εποχή εκείνη ο Σιμόνσεν είχε εξαιρετική φιλία με τον ανταποκριτή μιας μεγάλης εφημερίδας των ΗΠΑ και είχε προγραμματισμένη μια συνέντευξη μαζί του λίγες μέρες αργότερα. Με επιδεικτικό τρόπο άφησε πάνω στο τραπέζι ένα “διάταγμα” του υπουργείου Οικονομικών που επέβαλλε έναν επιπλέον δασμό περίπου 200% σε όλες τις ταινίες του Χόλυγουντ. Σε μια δεδομένη στιγμή, συμφωνημένη από πριν, η γραμματέας του τον φώναξε να του πει κάτι έξω από το γραφείο του. Μερικές μέρες αργότερα το λόμπι των Αμερικάνικων Σιδηροβιομηχάνων είχε ηττηθεί.”
Δεν έχει σημασία αν η ιστορία είναι αληθινή ή επινοημένη. Και μόνο ότι την αφηγούνται οι Δεξιοί και οι υπερασπιστές της δικτατορίας προκειμένου να κάνουν κριτική στην... “ενδοτική” πολιτική και να απαιτήσουν πιο 'εθνική' στάση, δείχνει την ύπαρξη σθεναρής ομάδας ισχυρών καπιταλιστών που επιδιώκουν την αξιοποίηση εθνικιστικών μεθόδων και δεν είναι “υποταγμένες στον ιμπεριαλισμό”.
Σε κάθε περίπτωση τελικά, με την ενδυνάμωση της εθνικής συνείδησης ενισχυόταν η ηγεμονία των ομάδων που είχαν και έχουν την εξουσία. Κάθε φορά που υψώνεται η σημαία του έθνους, είτε σε ποδοσφαιρικό αγώνα είτε σε αντιιμπεριαλιστική διαδήλωση, ενισχυμένη βγαίνει η εθνική εξουσία και όχι οι καταπιεσμένοι.
Τα “εθνικά” ζητήματα που ανακύπτουν σήμερα στη Λατινική Αμερική είναι ποικίλα.
Είναι διαμάχες μεταξύ κρατών, όπως Ουρουγουάη-Αργεντινή για τις χαρτοβιομηχανίες ή Κολομβία-Εκουαδόρ. Επίσης εκφράζονται στην οικονομία όπως μεταξύ Βραζιλίας-Βολιβίας. Λέει ο Chico de Oliveira6 για τη Βραζιλία: “Δεν μπορείς να έχεις το 15% του ΑΕΠ της Βολιβίας, -όπως έχει σήμερα η Petrobras7- και να μην είσαι ιμπεριαλιστής”
Τέλος εκφράζονται στο εσωτερικό της επικράτειας των εθνών-κρατών με αντιθέσεις και συγκρούσεις κοινωνικών ομάδων. Ένας λόγος που βγαίνει πάλι στο προσκήνιο το “εθνικό” πρόβλημα είναι η πρωτοφανής ανάπτυξη ιθαγενικών κινημάτων την τελευταία εικοσαετία. Επανέρχεται η διαμάχη “έθνος” κατά “ιθαγενών” ή το αντίστροφο.
Για την πολιτική και την ιδεολογία της αριστεράς το αγκάθι δεν είναι μικρό, εφόσον πλέον η “αυτοδιάθεση”, η “ανεξαρτησία” και η “αυτονομία” δεν είναι αποκλειστικά συνθήματα των αριστερών. Για ποιο λόγο είναι θεμιτό να υποστηρίζει η αριστερά την “αυτονομία” στην Τσιάπας στο Μεξικό αλλά όχι και την “αυτονομία” στη Σάντα Κρους στη Βολιβία; Ας θυμηθούμε το επιχείρημα της χούντας στην Ονδούρα για “εθνική ανεξαρτησία” και να μην ανακατεύονται οι “ιμπεριαλιστές”(!!!).
Εάν πρέπει να προστατευτεί το “έθνος” από τους “ξένους” και μιλάμε με “εθνικούς” τίτλους τότε τι θέση πρέπει να πάρει ο Βραζιλιάνος και ο Αργεντινός που απειλείται με αύξηση της τιμής του φυσικού αερίου λόγω των διεκδικήσεων των Βολιβιάνων για αύξηση των εσόδων τους από τις εξαγωγές φυσικού αερίου; Για ποιον Βραζιλιάνο, ποιον Αργεντινό και ποιον Βολιβιανό μιλάμε;
Στο κάτω-κάτω γιατί η Ουρουγουάη δικαιούται ν’ αποτελεί διαφορετικό έθνος από την Αργεντινή, εφόσον αποσπάστηκε με απόφαση της Αγγλικής αποικιοκρατίας; Γιατί να μην την διεκδικεί η Αργεντινή όπως διεκδικεί τις Μαλβίνες;
Μπορούν οι καταπιεσμένες τάξεις να μιλούν σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο για την οικονομία “μας”; Ας δούμε ένα παράδειγμα από συνέντευξη του θεωρητικού ηγέτη του κινήματος MST, Στέντιλε: “Ερώτηση : Η κυβέρνηση Λούλα εργάστηκε εντατικά για να επιτευχθεί συμφωνία στην Ντόχα. Εάν υπήρχε συμφωνία ποιές θα ήταν οι επιπτώσεις για τη γεωργία και για ένα εθνικό πρόγραμμα ανάπτυξης;
Στέντιλε: Ευτυχώς που ηττήθηκε η Βραζιλία, διότι η βραζιλιάνικη πρόταση ήταν ν' ανοίξει ακόμα περισσότερο η βραζιλιάνικη αγορά για τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες. Και σε αντάλλαγμα, θα μπορούσαμε να αυξήσουμε τις εξαγωγές αγροτικών πρώτων υλών στην Ευρώπη. Δηλαδή, η πρόταση ήταν η επαναποικιοποίηση της οικονομίας μας.”8 (υπογραμμίσεις δικές μου)
Και οι ιθαγενείς; Τι γίνεται με τους Μαπούτσε στη Χιλή ή με φυλές στα σύνορα χωρών; Πρέπει να αποτελούν μέρος του έθνους, να υπόκεινται στη νομοθεσία του, να ψηφίζουν, να έχουν σχολεία και να βλέπουν τη γη τους να γίνεται ξυλεία ή εργοστάσια και τα ποτάμια τους να πεθαίνουν; Πρέπει οι ιθαγενείς να φτιάξουν τα δικά τους έθνη-κράτη; Ποια νομική, θεσμική υπόσταση και οικονομική βάση μπορεί να έχει η ιθαγενική αυτονομία και τι λογής εξουσία; Ποια η σχέση της με τους “άλλους;”
Σήμερα αρχίζουν να εμφανίζονται θεωρητικές απόψεις για υπέρβαση του παραδείγματος του “έθνους-κράτους” στη Λατινική Αμερική από θεσμική-νομική σκοπιά. Ορισμένοι μιλούν για “Πολιτικά δικαιώματα χωρίς Εθνικότητα” (“Ciudadania sin Nacion”9) άλλοι για την “Επανεφεύρεση του Κράτους και το Πολυεθνικό Κράτος” όπως ο Boaventura de Sousa Santos10.
Για τον Boaventura de Sousa Santos (2007), “η ιδέα της πολυεθνικότητας θέτει την κοινωνική αλλαγή σημασιοδότησης στην έννοια του φιλελεύθερου έθνους ώστε να ξεπεραστεί η ασύμμετρη σχέση μεταξύ Κράτους, Έθνους και Εθνοτήτων .. .
Ξέρουμε ότι τα Κράτη επινόησαν την άποψη για εθνική εκπροσώπηση ώστε να παραγκωνίσουν ιεραρχικά τις ποικίλες υπάρχουσες εθνικές ταυτότητες στη γεωγραφική επικράτεια, ώστε να ενισχυθεί η πολιτική αυτοκυριαρχία για τη νομιμοποίηση της εδαφικής ενοποίησης και η παγκοσμιοποίηση του στάτους του πολίτη.”11.
Επίσης αρχίζει ν' αναπτύσσεται προβληματισμός για το οικονομικό μοντέλο της αυτονομίας των καταπιεσμένων τάξεων, όπως οι μελέτες του MST για Διατροφική Αυτοκυριαρχία, (άρθρο σε Αλάνα τ10.)
Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος μιας συνολικότερης μελέτης για το έθνος και τον εθνικισμό στη Λατινική Αμερική, με άξονα τη θέση ότι ουσιαστική συνιστώσα της ήττας των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών ιδεών τον 20ο αιώνα ήταν η μη διαμόρφωση άλλης κοινωνικής ταυτότητας, διαφορετικής από την εθνική συνείδηση, με αποτέλεσμα τον περιορισμό σκέψης και δράσης στον 'εθνικό' κλωβό και την επακόλουθη συσκότιση της ανάγκης για αλλαγή τρόπου παραγωγής, κατανάλωσης, πολιτικής οργάνωσης και ζωής σε τελευταία ανάλυση.
Κρίτων Ηλιόπουλος, Δεκέμβρης 2010, KRITON ILIOPOULOS revista ALANA
Στην πρόσφατη διάσωση των μεταλλορύχων στη Χιλή είδαμε τόσες φορές τη χιλιάνικη σημαία, ακούσαμε να επαναλαμβάνεται τόσες φορές το “Ζήτω η Χιλή, γαμώτο” (“Viva Chile mierda”) που βροντοφώναξε ο πρόεδρος Πινιέιρα στις κάμερες, όσο και πρωτύτερα στο μουντιάλ ή στο σεισμό. Τόσο που αγανάκτησε μέχρι και η ανταποκρίτρια του BBC Cecilia Barria κι έγραψε για “έκρηξη του εθνικισμού στη Χιλή και την αποσιώπηση των απαράδεκτων συνθηκών εργασίας στα ορυχεία”. Και επακολούθησε η περίφημη τηλεοπτική εικόνα που έκανε το γύρω του κόσμου, όπου ο μεγαλοεπιχειρηματίας Χιλιάνος πρόεδρος αγκαλιάζει έναν-έναν τους μεταλλορύχους που βγαίνουν από το ορυχείο. Μ' άλλα λόγια “Ο φονιάς με το θύμα αγκαλιά” όπως εύστοχα έγραψε η Μαριάνα Τζιαντζή. Αλλά ακριβώς το ίδιο συμβαίνει όταν στο Μεξικό οι Μεξικανοί “πρέπει” να είναι περήφανοι γιατί είναι Μεξικανοί, όταν τιμούν εξίσου τον κατακτητή Κορτές και τον ιθαγενή Κουαουτέμοκ.
Το 2010 αρκετά κράτη της Λατινικής Αμερικής γιόρτασαν τα 200 χρόνια της “ανεξαρτησίας” τους
ή αλλιώς της ύπαρξής τους: Μεξικό, Αργεντινή, Βολιβία, Εκουαδόρ, Χιλή, Κολομβία, Παραγουάη και Βενεζουέλα.
Η κυβέρνηση του Καλδερόν στο Μεξικό μοίρασε εκατομμύρια σε “φίλους” για τη φιέστα της πατρίδας, μιας πατρίδας που έχει χιλιάδες στρατιώτες σε θέσεις μάχης στραμμένες στο εσωτερικό της, σ' έναν πόλεμο κατά των φτωχών στο όνομα του πολέμου κατά των ναρκωτικών.
Στην Κολομβία τα μαθήματα πατριδογνωσίας και εθνικής διαπαιδαγώγησης συνέπεσαν με μάχες στο εσωτερικό και με διαχωρισμό σε “κολομβιανούς” από τη μια και σε “τρομοκράτες” από την άλλη.
Στη Βολιβία γιορτάστηκαν δύο “εθνικές” επέτειοι, μία της κυβέρνησης Μοράλες που τόνιζε το ρόλο της ιθαγενικής εξέγερσης στην ανεξαρτησία (αμφίβολη ή τουλάχιστον υπερβολική) και μία των ηγετών της “λευκής” Βολιβίας που γιόρταζε τη δική της εξουσία.
Στην Αργεντινή η Κριστίνα Φερνάντες θύμισε ότι πριν από 100 χρόνια η επέτειος δεν ήταν καθόλου “εθνική”, αφού η χώρα ήταν “σε κατάσταση πολιορκίας, όπου οι μετανάστες που ήρθαν από την Ευρώπη να βρουν δουλειά είχαν φέρει αναρχικές και σοσιαλιστικές ιδέες και ο γιορτασμός έγινε σε κατάσταση πολιορκίας και με καταστολή των συνδικαλιστών”. Με άλλα λόγια μας είπε να είμαστε ευχαριστημένοι που σήμερα δεν δολοφονούνται συνδικαλιστές, κάτι που θα αποδεικνυόταν γελοίο σε λίγες μέρες με τη δολοφονία στην απεργία των σιδηροδρόμων.
Δεν έλειψαν οι κριτικές. Πολλοί αναρρωτήθηκαν αν υπάρχει πραγματική ανεξαρτησία, μίλησαν για κυριαρχία των ΗΠΑ, για τις ξένες τράπεζες, το διεθνές κεφάλαιο, το ΔΝΤ και τον Ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό. Δεν είναι συγκυριακό. Οι καταπιεσμένες τάξεις και όσοι μάχονται για κοινωνική δικαιοσύνη σ' αυτά τα 200 χρόνια διεκδικούν εθνική ανεξαρτησία. Με ποικίλες διατυπώσεις κυριαρχούσε στο λόγο της αριστεράς: Ανεξαρτησία, αυτοδιάθεση, εθνική απελευθέρωση, αντιιμπεριαλισμός, αντίσταση στη νεοαποικιοκρατία.
Η νέα οικονομική κατάσταση τα τελευταία 20 χρόνια, οι νέες πολιτικές συνθήκες χωρίς στρατιωτικές δικτατορίες και η ανάπτυξη νέων κονωνικών κινημάτων, επανατοποθετούν το ζήτημα του έθνους στη Λατινική Αμερική.
Ιδιατέρως όταν οι εξελίξεις ακυρώνουν την υπόσχεση του έθνους για ισονομία και ισοπολιτεία ξαναβγάζοντας στο προσκήνιο ταξικές και άλλες κοινωνικές αντιθέσεις στο εσωτερικό των κρατών, όταν εξαλείφουν τις ελπίδες των αδικημένων ότι το έθνος-κράτος μπορεί να αποτελέσει καταφύγιο προστασίας από τον ιμπεριαλισμό ή την παγκοσμιοποίηση.
Τα σύνορα μεταξύ “ξένου” και “δικού” χαράσσονται ξανά. Κοινωνικές ομάδες αναθεωρούν την κοινωνική τους ένταξη. Η διανόηση ξανασυζητά για το έθνος και τον εθνικισμό, για τις ταυτότητες.
Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η συγκυρία αποκαλύπτει μια αμφισβήτηση της “φύσης” του έθνους-κράτους, κλονίζει το υπάρχον κοινωνικό συμβόλαιο της ισορροπίας, καταστρέφει κοινωνικές ταυτότητες, πεποιθήσεις, συνείδηση. Σ' αυτό το πλαίσιο, επίσης μπορεί να τεκμηριωθεί το αδιέξοδο του εθνικιστικού λόγου της αριστεράς και των κινημάτων των “από κάτω”.
Πώς διαμορφώθηκαν τα έθνη στη Λατινική Αμερική
Η δημιουργία αυτών των εθνών δεν ήταν αποτέλεσμα αγώνα των καταπιεσμένων μαζών, δεν επέφερε ριζική ανατροπή στις σχέσεις εξουσίας και οικονομίας, ούτε σήμανε την κατάληψη της εξουσίας από τους κοινωνικά αδικημένους, τους άκληρους, τους ιθαγενείς, τους μαύρους σκλάβους.
Λέει ο Μαριάτεγκι: “...Η επανάσταση στο Περού δεν εκπροσωπούσε την άνοδο στην εξουσία μιας νέας άρχουσας τάξης(...). Η φεουδαρχική αριστοκρατία της αποικιοκρατίας, ήδη κυρία της εξουσίας, διατήρησε ακέραια τα φεουδαρχικά της δικαιώματα πάνω στη γη, και κατά συνέπεια, πάνω στον Ινδιάνο.”1
Οι κοινωνικές ελίτ της ηπείρου αυτονομήθηκαν από Ισπανία και Πορτογαλία χωρίς ουσιαστική ρήξη με το προηγούμενο οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς. Η εθνική κατάτμηση, εκτός από οικονομικές αιτίες (προστατευτισμός), επιταχύνθηκε λόγω κινδύνου συγκρούσεων και εξεγέρσεων, όπως δείχνει ο Αλεχάντρο Γκονσάλες, σ'ένα άρθρο με τίτλο “Αναποδογυρίζοντας την ομελέτα. Ο φόβος της λαϊκής εξέγερσης.2 Και εξηγεί: “Η περίπτωση του Μεξικού δείχνει σαφώς ότι οι πληβείοι έβλεπαν τους κρεολούς ως εχθρούς τους. Η εξέγερση (...) άνοιξε τις πύλες του λαϊκού μίσους και έδειξε καθαρά στην ελίτ των κρεολών ότι έπρεπε να περιμένουν λαϊκή ανατροπή. Αμέσως μετά την ήττα του Ιδάλγο και του Μορέλος η ελίτ των κρεολών, με τον Ιτουρμπίδε επικεφαλής, εντάσσεται στο σχέδιο ανεξαρτησίας”
Μολονότι η εθνική συγκρότηση αυτών των χωρών στηρίχτηκε στον ευρωπαϊκό εθνικισμό, δεν είχε ανάλογα χαρακτηριστικά. Η εισβολή του Ναπολέοντα στην Ιβηρική αποτελεί ευκαιρία αυτονόμησης των κρεολών από τους βασιλιάδες τους, χωρίς όμως καμία “ναπολεόντια” θεσμική μεταρρύθμιση. Λέει ο Μαριάτεγκι: ...ο λατιφουντίστας είναι ένας φεουδαρχικός άρχοντας. Μπροστά στην εξουσία του, σταθεροποιημένη από τον περίγυρο και τη συνήθεια, ατονεί ο γραπτός νόμος. Η απλήρωτη εργασία απαγορεύεται από το νόμο αλλά παρόλα αυτά η απλήρωτη εργασία, ακόμα και η καταναγκαστική εργασία, υπάρχουν ακόμα... Ο δικαστής, ο χωροφύλακας, ο αστυνόμος, ο δάσκαλος, ο φοροεισπράκτορας είναι υποταγμένοι στους μεγαλοκτηματίες. Ο νόμος δεν μπορεί να υπερισχύσει ενάντια στους τοπικούς άρχοντες. Ο λειτουργός που θα επέμενε στην εφαρμογή του νόμου θα εγκαταλειπόταν και θα θυσιαζόταν από την κεντρική εξουσία...” 3οπ, σελ 60
Συνεπώς η ιδιόμορφη κατάσταση οδηγεί σε 'εθνικούς' αγώνες τόσο τις καταπιεσμένες τάξεις όσο και μέρος των ηγεμονικών τάξεων που προστατεύουν τα οικονομικά τους συμφέροντα.
Στον 20ο αι. ο εθνικισμός έγινε αιτία σύγχυσης. Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα ανέλαβαν να “ολοκληρώσουν” τον αγώνα της ανεξαρτησίας που άφησε ημιτελή η “υποταγμένη στον ιμπεριαλισμό” αστική τάξη. Επί 200 χρόνια συγκρούονται οι “φιλελεύθεροι” (liberales) με τους “εθνικιστές” (nacionalistas). Ενώ στην Ευρώπη ο “εθνικιστής” είναι ο ακροδεξιός, ο φασίστας ή ο ναζιστής στη Λατινική Αμερική ο εθνικισμός είναι “προσόν” της αριστεράς. Η λέξη “nacionalismo” (εθνικισμός) παραπέμπει στον πατριωτικό αγώνα κατά της αποικοκρατίας, της “νέο-αποικιοκρατίας” και του “ιμπεριαλισμού”. Μετά το 1950 οι θεωρίες της “νεο-αποικοκρατίας” , οι αναλύσεις περί καταπίεσης “αδύναμων” εθνών από “ισχυρά”, περί “κέντρου-περιφέρειας”, περί “ανυπαρξίας” εθνικών συμφερόντων της αστικής τάξης ήταν κυρίαρχες σε όλες τις τάσεις της αριστεράς.
Εύκολα αποδεικνύεται ότι οι κυρίαρχοι “έπαιζαν” με τον αριστερό εθνικισμό και τον διαχειρίζονταν πάντα προς όφελός τους. Ας δούμε την εποχή του Λάσαρο Κάρδενας, του Περόν, του Ζετούλιο Βάργκας μέχρι τις στρατιωτικές δικτατορίες, του Πινοτσέτ (που διατήρησε εθνικοποιημένο το χαλκό προς “ίδιον” όφελος), των Βραζιλιάνων και του στρατηγού Γκαλτιέρι στην Αργεντινή με την “αντιιμπεριαλιστική” του απόβαση στις Μαλβίνες.
Αλλά και στην οικονομία οι εθνικιστικές διεκδικήσεις της αριστεράς πραγματώνονται περιέργως από “αμερικανόδουλες” στρατιωτικές κυβερνήσεις. Λέει ο Chico de Oliveira4 «Αυτό που έκανε η δικτατορία ήταν κάτι που ούτε ο πιο ονειροπαρμένος εθνικιστής δεν θα σκεφτόταν τη δεκαετία του 1950. Ανέβασαν την κρατική παρέμβαση σε επίπεδα που ούτε στα όνειρά του δεν θα φανταζόταν ο Σέλσο Φουρτάδο5.”
Η δεξιά βραζιλιάνικη εφημερίδα Φόλια αναφέρει ένα ανέκδοτο για τον εθνικισμό της βραζιλιάνικης δικτατορίας:
“Λένε μια ιστορία για τον μακαρίτη Μάριο-Ενρίκε Σιμόνσεν, όταν ήταν υπουργός οικονομικών τη στρατιωτική περίοδο(sic)
Την εποχή εκείνη, οι καλπάζουσες βιομηχανίες σιδήρου των ΗΠΑ ζήτησαν από το Κογκρέσο την επιβολή υπερβολικού δασμού στο εισαγόμενο από Βραζιλία χάλυβα. Την εποχή εκείνη ο Σιμόνσεν είχε εξαιρετική φιλία με τον ανταποκριτή μιας μεγάλης εφημερίδας των ΗΠΑ και είχε προγραμματισμένη μια συνέντευξη μαζί του λίγες μέρες αργότερα. Με επιδεικτικό τρόπο άφησε πάνω στο τραπέζι ένα “διάταγμα” του υπουργείου Οικονομικών που επέβαλλε έναν επιπλέον δασμό περίπου 200% σε όλες τις ταινίες του Χόλυγουντ. Σε μια δεδομένη στιγμή, συμφωνημένη από πριν, η γραμματέας του τον φώναξε να του πει κάτι έξω από το γραφείο του. Μερικές μέρες αργότερα το λόμπι των Αμερικάνικων Σιδηροβιομηχάνων είχε ηττηθεί.”
Δεν έχει σημασία αν η ιστορία είναι αληθινή ή επινοημένη. Και μόνο ότι την αφηγούνται οι Δεξιοί και οι υπερασπιστές της δικτατορίας προκειμένου να κάνουν κριτική στην... “ενδοτική” πολιτική και να απαιτήσουν πιο 'εθνική' στάση, δείχνει την ύπαρξη σθεναρής ομάδας ισχυρών καπιταλιστών που επιδιώκουν την αξιοποίηση εθνικιστικών μεθόδων και δεν είναι “υποταγμένες στον ιμπεριαλισμό”.
Σε κάθε περίπτωση τελικά, με την ενδυνάμωση της εθνικής συνείδησης ενισχυόταν η ηγεμονία των ομάδων που είχαν και έχουν την εξουσία. Κάθε φορά που υψώνεται η σημαία του έθνους, είτε σε ποδοσφαιρικό αγώνα είτε σε αντιιμπεριαλιστική διαδήλωση, ενισχυμένη βγαίνει η εθνική εξουσία και όχι οι καταπιεσμένοι.
Τα “εθνικά” ζητήματα που ανακύπτουν σήμερα στη Λατινική Αμερική είναι ποικίλα.
Είναι διαμάχες μεταξύ κρατών, όπως Ουρουγουάη-Αργεντινή για τις χαρτοβιομηχανίες ή Κολομβία-Εκουαδόρ. Επίσης εκφράζονται στην οικονομία όπως μεταξύ Βραζιλίας-Βολιβίας. Λέει ο Chico de Oliveira6 για τη Βραζιλία: “Δεν μπορείς να έχεις το 15% του ΑΕΠ της Βολιβίας, -όπως έχει σήμερα η Petrobras7- και να μην είσαι ιμπεριαλιστής”
Τέλος εκφράζονται στο εσωτερικό της επικράτειας των εθνών-κρατών με αντιθέσεις και συγκρούσεις κοινωνικών ομάδων. Ένας λόγος που βγαίνει πάλι στο προσκήνιο το “εθνικό” πρόβλημα είναι η πρωτοφανής ανάπτυξη ιθαγενικών κινημάτων την τελευταία εικοσαετία. Επανέρχεται η διαμάχη “έθνος” κατά “ιθαγενών” ή το αντίστροφο.
Για την πολιτική και την ιδεολογία της αριστεράς το αγκάθι δεν είναι μικρό, εφόσον πλέον η “αυτοδιάθεση”, η “ανεξαρτησία” και η “αυτονομία” δεν είναι αποκλειστικά συνθήματα των αριστερών. Για ποιο λόγο είναι θεμιτό να υποστηρίζει η αριστερά την “αυτονομία” στην Τσιάπας στο Μεξικό αλλά όχι και την “αυτονομία” στη Σάντα Κρους στη Βολιβία; Ας θυμηθούμε το επιχείρημα της χούντας στην Ονδούρα για “εθνική ανεξαρτησία” και να μην ανακατεύονται οι “ιμπεριαλιστές”(!!!).
Εάν πρέπει να προστατευτεί το “έθνος” από τους “ξένους” και μιλάμε με “εθνικούς” τίτλους τότε τι θέση πρέπει να πάρει ο Βραζιλιάνος και ο Αργεντινός που απειλείται με αύξηση της τιμής του φυσικού αερίου λόγω των διεκδικήσεων των Βολιβιάνων για αύξηση των εσόδων τους από τις εξαγωγές φυσικού αερίου; Για ποιον Βραζιλιάνο, ποιον Αργεντινό και ποιον Βολιβιανό μιλάμε;
Στο κάτω-κάτω γιατί η Ουρουγουάη δικαιούται ν’ αποτελεί διαφορετικό έθνος από την Αργεντινή, εφόσον αποσπάστηκε με απόφαση της Αγγλικής αποικιοκρατίας; Γιατί να μην την διεκδικεί η Αργεντινή όπως διεκδικεί τις Μαλβίνες;
Μπορούν οι καταπιεσμένες τάξεις να μιλούν σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο για την οικονομία “μας”; Ας δούμε ένα παράδειγμα από συνέντευξη του θεωρητικού ηγέτη του κινήματος MST, Στέντιλε: “Ερώτηση : Η κυβέρνηση Λούλα εργάστηκε εντατικά για να επιτευχθεί συμφωνία στην Ντόχα. Εάν υπήρχε συμφωνία ποιές θα ήταν οι επιπτώσεις για τη γεωργία και για ένα εθνικό πρόγραμμα ανάπτυξης;
Στέντιλε: Ευτυχώς που ηττήθηκε η Βραζιλία, διότι η βραζιλιάνικη πρόταση ήταν ν' ανοίξει ακόμα περισσότερο η βραζιλιάνικη αγορά για τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες. Και σε αντάλλαγμα, θα μπορούσαμε να αυξήσουμε τις εξαγωγές αγροτικών πρώτων υλών στην Ευρώπη. Δηλαδή, η πρόταση ήταν η επαναποικιοποίηση της οικονομίας μας.”8 (υπογραμμίσεις δικές μου)
Και οι ιθαγενείς; Τι γίνεται με τους Μαπούτσε στη Χιλή ή με φυλές στα σύνορα χωρών; Πρέπει να αποτελούν μέρος του έθνους, να υπόκεινται στη νομοθεσία του, να ψηφίζουν, να έχουν σχολεία και να βλέπουν τη γη τους να γίνεται ξυλεία ή εργοστάσια και τα ποτάμια τους να πεθαίνουν; Πρέπει οι ιθαγενείς να φτιάξουν τα δικά τους έθνη-κράτη; Ποια νομική, θεσμική υπόσταση και οικονομική βάση μπορεί να έχει η ιθαγενική αυτονομία και τι λογής εξουσία; Ποια η σχέση της με τους “άλλους;”
Σήμερα αρχίζουν να εμφανίζονται θεωρητικές απόψεις για υπέρβαση του παραδείγματος του “έθνους-κράτους” στη Λατινική Αμερική από θεσμική-νομική σκοπιά. Ορισμένοι μιλούν για “Πολιτικά δικαιώματα χωρίς Εθνικότητα” (“Ciudadania sin Nacion”9) άλλοι για την “Επανεφεύρεση του Κράτους και το Πολυεθνικό Κράτος” όπως ο Boaventura de Sousa Santos10.
Για τον Boaventura de Sousa Santos (2007), “η ιδέα της πολυεθνικότητας θέτει την κοινωνική αλλαγή σημασιοδότησης στην έννοια του φιλελεύθερου έθνους ώστε να ξεπεραστεί η ασύμμετρη σχέση μεταξύ Κράτους, Έθνους και Εθνοτήτων .. .
Ξέρουμε ότι τα Κράτη επινόησαν την άποψη για εθνική εκπροσώπηση ώστε να παραγκωνίσουν ιεραρχικά τις ποικίλες υπάρχουσες εθνικές ταυτότητες στη γεωγραφική επικράτεια, ώστε να ενισχυθεί η πολιτική αυτοκυριαρχία για τη νομιμοποίηση της εδαφικής ενοποίησης και η παγκοσμιοποίηση του στάτους του πολίτη.”11.
Επίσης αρχίζει ν' αναπτύσσεται προβληματισμός για το οικονομικό μοντέλο της αυτονομίας των καταπιεσμένων τάξεων, όπως οι μελέτες του MST για Διατροφική Αυτοκυριαρχία, (άρθρο σε Αλάνα τ10.)
Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος μιας συνολικότερης μελέτης για το έθνος και τον εθνικισμό στη Λατινική Αμερική, με άξονα τη θέση ότι ουσιαστική συνιστώσα της ήττας των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών ιδεών τον 20ο αιώνα ήταν η μη διαμόρφωση άλλης κοινωνικής ταυτότητας, διαφορετικής από την εθνική συνείδηση, με αποτέλεσμα τον περιορισμό σκέψης και δράσης στον 'εθνικό' κλωβό και την επακόλουθη συσκότιση της ανάγκης για αλλαγή τρόπου παραγωγής, κατανάλωσης, πολιτικής οργάνωσης και ζωής σε τελευταία ανάλυση.
Κρίτων Ηλιόπουλος, Δεκέμβρης 2010, KRITON ILIOPOULOS revista ALANA
