Ορισμένες πλευρές της κρίσης στη Νότια Αμερική

1. Εισαγωγή.

Στη Νότια Αμερική η κρίση έρχεται σιγά-σιγά, ακόμα και σήμερα την εποχή της αυτόματης μετάδοσης κεφαλαίων και πληροφοριών. Στην αρχή δεν υπήρχε καν κρίση παρότι είχε ξεσπάσει ήδη στις Η.Π.Α. Κυβερνήσεις και τύπος απολάμβαναν μακαρίως έναν πρωτόγνωρο παράδεισο άνθισης όλων των αριθμών. Έπειτα έλεγαν ότι η κρίση ήταν αλλού και δεν θα άγγιζε τις ‘αναπτυσσόμενες’ οικονομίες του Νότου, με τα σφριγηλά, νέα και επιθετικά κεφάλαια. Τότε ο Λούλα στη Βραζιλία είπε τη φράση που έμεινε παροιμιώδης: «Αλλού τους χτύπησε τσουνάμι, εδώ έχουμε μια απλή φουσκονεριά». Τώρα πια όλοι παραδέχονται την κρίση, μάλιστα ορισμένοι θέλουν να βγουν και κερδισμένοι.. Τις προάλλες ο Λούλα έκανε νέες, ‘βαθύτερες’ αναλύσεις: Βλέποντας τον κίνδυνο της ανεργίας, οι εργαζόμενοι σταματούν να καταναλώνουν και ο πρόεδρος της Βραζιλίας σκέφτηκε να συμβουλέψει τους εργαζόμενους να μη σταματήσουν να καταναλώνουν λόγω κρίσης, να εξακολουθήσουν να δανείζονται και να αγοράζουν, ώστε να μη μειωθούν τα κέρδη των αφεντικών τους και να μην γίνουν απολύσεις.

Το εργατικό κίνημα λέει: Η κρίση δεν είναι δική μας, να πληρώσουν αυτοί που την προξένησαν, όσοι πρώτα κέρδιζαν και τώρα χάνουν.

Οι ολιγοκρατούμενες οικονομίες της Λατινικής Αμερικής είχαν θεαματικές επιτυχίες τα τελευταία χρόνια και ανέχονταν λίγη φιλανθρωπική πολιτική για τους φτωχούς. Οι δείκτες των χρηματιστηρίων είχαν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη, τα εθνικά νομίσματα ανέβαιναν διαρκώς επί μία πενταετία, τα εμπορικά πλεονάσματα ήταν τεράστια, απίστευτες τιμές στην αγορά πρώτων υλών σόγια, χαλκός, πετρέλαιο, βιοκαύσιμα -τα διάσημα commodities-, ένας φαύλος κύκλος ανόδου τιμών και ζήτησης που ορισμένοι οικονομολόγοι εκτιμούν ότι ήταν 40% ψηλότερος από τα δεδομένα της ‘πραγματικής’ (μη χρηματιστηριακής) οικονομίας.

Μέσα σε δύο μήνες ξεφούσκωσε το ωραίο μπαλόνι. Τώρα όλοι μιλούν για τη μεγαλύτερη κρίση μετά το 1929 παρόλο που αποκρύβουν συστηματικά στοιχεία και παρόλο που περηφανεύονται γιατί τώρα η κρίση δεν ξεκίνησε από εδώ, όπως στη δεκαετία του ’80.

Το 1931 το λιμάνι του Σάντος στη Βραζιλία μύριζε μέρα-νύχτα φρεσκοκαβουρδισμένο καφέ. Δεν ήταν από τα καφενεία, αλλά από τις τεράστιες φωτιές όπου έκαιγαν καθημερινά χιλιάδες τσουβάλια καφέ, από το πλεόνασμα της παραγωγής που συσσώρευε το κράτος για να κρατήσει τις τιμές. Συνέπεια της κρίσης του 1929, οι φωτιές συνέχισαν να καίνε τον καφέ επί13 ολόκληρα χρόνια, ώσπου έκαψαν 3 φορές την παγκόσμια κατανάλωση καφέ. Η ολιγαρχία της Βραζιλίας μέχρι και στα τρένα έκαιγε καφέ προκειμένου να προστατέψει τα κέρδη της.

Σήμερα τι θα κάψουν;

2

Κρίση και αντιδράσεις

Μέσα σε δύο μήνες οι μετοχές των μεγαλύτερων εταιρειών έχασαν το 50% της αξίας τους χρηματιστήριο του Σάο Πάουλο. Η τιμή του χαλκού της Χιλής έπεσε πάνω από 40% Και ο χαλκός αντιπροσωπεύει σήμερα το 30% του συνόλου των εξαγωγών της Χιλής. Οι αυτοκινητοβιομηχανίες της Βραζιλίας μείωσαν την παραγωγή. Τα συνδικάτα (γιατί τα αφεντικά το κρύβουν) μιλούν για χιλιάδες αποθηκευμένα αυτοκίνητα που δεν πουλιούνται, καθώς τα δάνεια έγιναν δυσκολότερα και τα επιτόκια ανέβηκαν σχεδόν 2%. Η Τζένεραλ Μότορς και η Φορντ έκαναν ήδη απολύσεις, δεκάδες εργοστάσια έβγαλαν εργαζόμενους σε διαθεσιμότητα. Μόνο τον Οκτώβρη οι βιομήχανοι του Σάο Πάουλο απέλυσαν 10.000 εργάτες, (στοιχεία δικά τους). Η μεταλλευτική εταιρεία VALE (δεύτερη στον κόσμο στην παραγωγή σιδήρου) έβγαλε ήδη σε διαθεσιμότητα 2300 από τους 55000 εργάτες και η PETROBRAS σταμάτησε τα έργα για τα νέα κοιτάσματα πετρελαίου.

Η κατάσταση είναι κρισιμότερη στη Βραζιλία και τη Χιλή, που συνδέονται περισσότερο με τα διεθνή χρηματιστήρια, παρότι τα αποτελέσματα φάνηκαν ολοκληρωτικά λόγω των ισχυρών αποθεμάτων σε συνάλλαγμα που είχαν συσσωρεύσει. Όμως η Βραζιλία από τα 200 δις δολάρια που είχε απόθεμα, ήδη έχει ξοδέψει περίπου τα 80 δις για να συγκρατήσει την αχαλίνωτη πτώση του νομίσματός της που υποτιμήθηκε περίπου 40%΄ σε σχέση με το δολάριο(όσο είχε υπερτιμηθεί τα τελευταία δύο χρόνια).

Στην Αργεντινή, τα κεφάλαια των συντάξεων στο χρηματιστήριο κατάρρευσαν και η κυβέρνηση αποφάσισε να τα εξαγοράσει. Χιλιάδες συνταξιούχοι είδαν τις συντάξεις τους να μειώνονται, ακολουθώντας την πτώση του χρηματιστηρίου. Οι περισσότεροι χάρηκαν που το κράτος αναλάμβανε να εξασφαλίσει τις συντάξεις τους, Όμως ορισμένοι διαδήλωσαν θεωρώντας ότι η κυβέρνηση βάζει χέρι στις …περιουσίες τους. Σίγουρα πάντως έβαλε χέρι στα κέρδη των διαχειριστών, γιατί όπως φάνηκε κρατούσαν τόση προμήθεια για πάρτη τους που στο τέλος έμενε μηδαμινό κεφάλαιο για να αποδώσει ουσιαστικά ποσά σε συντάξεις. Και στη Χιλή, όπου από την εποχή του Πινοτσέτ η Κοινωνική Ασφάλιση έγινε τζόγος στο χρηματιστήριο, τα κεφάλαια των συντάξεων (FJP) ήταν τα πρώτα που έχασαν από την κρίση. Στη Βραζιλία, τον Οκτώβριο, τα ασφαλιστικά κεφάλαια έχασαν 30δις δολάρια, και δεν ήταν περισσότερα μόνο γιατί άργησαν να επιτρέψουν την επένδυσή τους σε ‘χαρτιά’ των Η.Π.Α με αμφίβολο αντίκρισμα.

Πώς αντιδρούν οι κυβερνήσεις;

Τώρα όλοι θέλουν ‘κράτος’, όλοι ζητούν κρατικές παρεμβάσεις. Όμως το κράτος ποτέ δεν έλειψε από την οικονομία στη Ν.Αμερική. Η μεγάλη βιομηχανική ανάπτυξη έγινε με την έντονη οικονομική δραστηριότητα του κράτους, την εποχή των ‘λαϊκιστικών’ κυβερνήσεων (1930-1955), αλλά και αργότερα με τις δικτατορίες. Ο Πινοτσέτ ποτέ δεν ιδιωτικοποίησε εντελώς την εταιρεία χαλκού CODELCO, ο χαλκός παρέμεινε κρατικός, ακριβώς για να γεμίζει ευκολότερα τις αμύθητες καταθέσεις της οικογένειας Πινοτσέτ και των φίλων της. Παρά το απίστευτο ξεπούλημα των νεοφιλελεύθερων, το κράτος διατήρησε μεγάλο μέρος του ελέγχου, παντού. Στην Αργεντινή, όπου έγινε η μεγαλύτερη λεηλασία και το 2002 ξέσπασε η λαϊκή εξέγερση μετά την κατάσχεση όλων των τραπεζικών καταθέσεων, επακολούθησε ισχυρή κρατική παρέμβαση. Μάλιστα φέτος, η κυβέρνηση αποφάσισε να φορολογήσει με 40%, τα τεράστια κέρδη των εξαγωγών της σόγιας, γεγονός που προκάλεσε λοκ-άουτ των παραγωγών και διαδηλώσεις ‘κατσαρόλας’ αγανακτισμένων πλούσιων αγροτών που βγήκαν στους δρόμους.

Η Αργεντινή προωθεί ριζικότερα μέτρα νομισματικού ελέγχου προκειμένου ν’ αποφύγει τη διαρροή κεφαλαίων. Ούτως ή άλλως, ούτε η υποτίμηση του νομίσματος, ούτε η χρηματιστηριακή κρίση είναι μεγάλη σήμερα στην Αργεντινή. Σε πρόσφατες δηλώσεις της, η Χριστίνα Φερνάντες υποσχέθηκε δυναμικά μέτρα για τον ‘επαναπατρισμό’ κεφαλαίων. «Όποιος τα δηλώσει θα πληρώνει 8% φόρο, 6% όποιος τα φέρει πίσω, 3% όποιος τα επενδύει σε κρατικά ομόλογα και 1% όποιος τα επενδύει σε παραγωγή ή ακίνητα,». Έτσι επιχειρεί να φέρει πίσω κάποια από τα 14 δις δολάρια που ‘έφυγαν’ από την Αργεντινή τους δύο τελευταίους μήνες.

Η Βραζιλία πήρε μέτρα για να ενισχύσει μόνο τους τραπεζίτες, τους αγροτοβιομήχανους και τις μεταλλευτικές εταιρείες. Δύο ιδιωτικές τράπεζες συγχωνεύτηκαν κι έφτιαξαν ένα γίγαντα με 55.000 υπαλλήλους, τη δεύτερη μεγαλύτερη τράπεζα όλης της Αμερικής. Η βουλή ψήφισε νόμο για εξαγορά τραπεζών από το κράτος με δεδηλωμένη πρόθεση να ξαναπουληθούν μόλις ξελασπώσουν. Όχι, δεν υπάρχουν εθνικοποιήσεις. Κανένα έθνος δεν βάζει χέρι στο κεφάλαιο, γι’ άλλη μια φορά το κεφάλαιο βάζει το χέρι στο έθνος.

Η ιστορία της βιομηχανικής ανάπτυξης της Βραζιλίας καταγράφει μία αλλόκοτη βιομηχανία. Τον 19^ο αιώνα, με αφορμή την κρίση λόγω ξηρασίας, αναπτύχθηκε η «Βιομηχανία των Αποζημιώσεων» όπως ονομάστηκε από ορισμένους ιστορικούς. Το νεαρό ανεξάρτητο βραζιλιάνικο κράτος αποφάσισε να δίνει αποζημιώσεις σε κατεστραμμένους επιχειρηματίες. Και οι επιχειρηματίες έστηναν ‘επιχειρήσεις’ που καταστρέφονταν αμέσως για να κερδίσουν τις κρατικές αποζημιώσεις που παρείχαν στους εαυτούς τους οι ίδιοι, καθώς ήταν συνήθως και κυβερνήτες.

Τα σημερινά μέτρα θυμίζουν πολύ εκείνη τη «βιομηχανία». Επιπλέον αυτοί που τα αποφασίζουν είναι σχεδόν όλοι τραπεζίτες και κοινώς τοκογλύφοι.. Ενώ η βραζιλιάνικη κυβέρνηση ανακοινώνει αύξηση δημοσίων δαπανών, η κεντρική τράπεζα ανεβάζει τα επιτόκια. Οι περισσότερες κεντρικές τράπεζες μείωσαν τα επιτόκια, η βραζιλιάνικη ανέβασε τα ήδη ψηλά (15%) επιτόκια. Το κράτος της Βραζιλίας καταθέτει τα αποθέματά του σε δολάρια στις τράπεζες των ΗΠΑ με 2% επιτόκιο και δανείζεται (από τις ίδιες τράπεζες) με 15% επιτόκιο. Δεν είναι μεγαλοφυές; Το συμπέρασμα που προκύπτει αβίαστα είναι ότι η φιλολογία για ‘κρατικοποίηση’, και ‘κρατικές παρεμβάσεις’ δεν είναι προς όφελος των εργατών.

Το Εκουαδόρ δεν πληρώνει

Μέσα στην κρίση, σοβαρότατη εξέλιξη ήταν η απόφαση της κυβέρνησης του Εκουαδόρ να επανεξετάσει τα δάνεια της χώρας από το 1976 ως το 2006, και να ΜΗΝ πληρώσει τα παράνομα και καταχρηστικά. Ο Ραφαέλ Κορρέα, αναβαπτισμένος από τη νίκη στο δημοψήφισμα για το πιο δημοκρατικό και ‘πράσινο’ σύνταγμα του κόσμου, -όπως χαρακτηρίστηκε- άρχισε να διώχνει από το Εκουαδόρ τους καταχραστές και τους τοκογλύφους. Η αρχή έγινε με το βραζιλιάνικο γίγαντα των κατασκευών Odebrecht. Το υδροηλεκτρικό φράγμα που κατασκεύασε η εταιρεία αυτή, έπαθε βλάβη και σταμάτησε να λειτουργεί λίγο μετά την παράδοσή του. Το Εκουαδόρ δικαιολογημένα αρνείται να πληρώσει. Ύστερα από μελέτη δανείων και χρηματοδοτήσεων, αποκαλύφθηκαν αθρόες παρανομίες στα δάνεια με τη Βραζιλία και ο Κορρέα δήλωσε ΔΕΝ ΠΛΗΡΩΝΩ. Ενώ η κυβέρνηση της Βραζιλίας διέκοψε διπλωματικές σχέσεις με το Εκουαδόρ, δεκάδες οργανώσεις και προσωπικότητες απ’ όλον τον κόσμο χαιρέτισαν την κίνηση του Ραφαέλ Κορρέα.

Οι εργαζόμενοι

Η απεργία διαρκείας των δημοσίων υπαλλήλων στη Χιλή πέτυχε, μέσα στην κρίση, τη μεγαλύτερη αύξηση των τελευταίων 13 χρόνων, ένα 10,4%. Σύνθημά τους ήταν η «διψήφια» αύξηση και ζητούσαν 14%. Το κογκρέσο ψήφισε το νομοσχέδιο, με τα θεωρεία γεμάτα εργαζόμενους, περικυκλωμένο από 30.000 διαδηλωτές. Ήταν η μεγαλύτερη απεργία δημοσίων υπαλλήλων εδώ και δεκαετίες, παράλυσε νοσοκομεία, σχολεία, τελωνεία, οι υπηρεσίες καθαριότητος, μέχρι και τα δικαστήρια.

Στη Βραζιλία οι μεγαλύτερες συνδικαλιστικές οργανώσεις και κοινωνικά κινήματα (54 συνολικά) έδωσαν ανοιχτό γράμμα στον πρόεδρο Λούλα. «Με αφορμή τη ρωγμή που άνοιξε η κρίση» διεκδικούν «αλλαγή της νεοφιλελεύθερης μακροοικονομικής πολιτικής, τη στροφή σ’ ένα άλλο μοντέλο εθνικής ανάπτυξης, βασισμένο στη διανομή των κερδών, την παραγωγή θέσεων εργασίας και την ενίσχυση της εσωτερικής αγοράς.» Απαιτούν από το κράτος να εγγυηθεί την πρόσβαση όλων στην υγεία, την δωρεάν δημόσια εκπαίδευση, την αξιοπρεπή κατοικία, την αγροτική και αστική μεταρρύθμιση.» Και καταλήγουν με 15 συγκεκριμένες και σαφείς διεκδικήσεις, για όλα τα μεγάλα ζητήματα της κοινωνικής ανισότητας αλλά και με θέσεις για διεθνή πολιτική μεγαλύτερης συνοχής με τις γειτονικές χώρες.

Οργανώσεις αστέγων και άλλα κινήματα πόλης οργάνωσαν διαδηλώσεις έξω από μεγάλα σούπερμάρκετ, ενώ προγραμματίζονται γενικές κινητοποιήσεις

Στην Αργεντινή, τα συνδικάτα απαιτούν άμεση ‘απαγόρευση των απολύσεων’ και ‘παρεμπόδιση της διαφυγής κεφαλαίων’, με κρατικό έλεγχο των συναλλαγών σε συνάλλαγμα.

Οργανώσεις εργαζόμενων και ανέργων ζητούν την κατάργηση του ΦΠΑ και τον καταργούν στην πράξη διοργανώνοντας λαϊκές αγορές στις γειτονιές, όπου οι τιμές είναι πολύ χαμηλότερες χωρίς μεσάζοντες και φόρους.

3

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ του Νότου

Στην πολιτική, η συζήτηση μόλις έχει ανοίξει. Τι καινούργιο θα φέρει αυτή η κρίση; Θα αντέξουν οι λαοφιλείς αριστερές κυβερνήσεις; Είναι μία ακόμα χρηματιστηριακή κρίση ή είναι βαθύτερη κρίση της αναπαραγωγής του κεφαλαίου; Ποιος ο ρόλος των λεγόμενων αναδυόμενων οικονομιών, όπως της Βραζιλίας που αποτελεί και την περιφερειακή υπερδύναμη; Είναι νωρίς για απαντήσεις. Πάντως αυτή τη φορά οι χώρες της Νότιας Αμερικής αντιμετωπίζουν την κρίση σχετικά απαλλαγμένες από την προστασία του Μεγάλου Νονού. Δεν είναι πια η ‘πίσω αυλή’ των Η.Π.Α, ούτε τσιφλίκι του Δ.Ν.Τ και αναπτύσσονται περιφερειακοί οργανισμοί συνεργασίας, όπως πρόσφατα η UNASUR και η Τράπεζα του Νότου. Όμως η ανεξαρτησία από τον αμερικάνικο ‘μπαμπούλα’ δεν σημαίνει απαραίτητα και μεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη. Οι χώρες αυτές έχουν μια οικονομία προσαρμοσμένη στις εξαγωγές (κυρίων πρώτων υλών) από την εποχή που ήταν αποικίες. Γι’ αυτό ακριβώς ο θεωρητικός λόγος της αριστεράς πάντοτε τις θεωρούσε ‘περιφερειακές’, μιλώντας για ‘εξαρτημένο’ καπιταλισμό, ενισχύοντας έτσι πολιτικές ‘εθνικιστικές’, όπως η ενίσχυση της εσωτερικής αγοράς, η ανάπτυξη της βιομηχανίας, ο έλεγχος του εξωτερικού χρέους. Ωστόσο σήμερα προκύπτουν ερωτήματα για το τι μπορεί να σημαίνει ‘ανεξάρτητη’ εθνική οικονομία, για το τι σημαίνει ‘ντόπιο’ και τι ‘ξένο’ κεφάλαιο. Είναι ‘ντόπιο’ ή ‘ξένο΄ το κεφάλαιο της Oderbecht με έδρα τη Βραζιλία που καταληστεύει το φυσικό πλούτο του Εκουαδόρ; Είναι η PetroBRAS (αποκαλούμενη και PetroSOROS λόγω των μετοχών που έχει ο γνωστός καπιταλιστής) που το 35% των μετοχών ανήκει στο βραζιλιάνικο κράτος και το 70% παίζεται στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, και καταστρέφει λ.χ τα δάση και τους ανθρώπους της Βολιβίας και της Κολομβίας; Οι βραζιλιάνικης και αργεντίνικης καταγωγής καλλιεργητές σόγιας που έχουν αγοράσει τη μισή Παραγουάη, είναι ‘ντόπιοι’ ή ‘ξένοι’; Έχει μήπως σημασία τι διαβατήριο έχουν; Γιατί οι εργάτες της Αργεντινής πρέπει να προστατέψουν την παραγωγή των εργοστασίων τους; Γιατί οι βραζιλιάνοι εργαζόμενοι δεν είναι πλουσιότεροι από τους γείτονές στους στην Παραγουάη, παρόλο που η Βραζιλία εκμεταλλεύεται την υδροηλεκτρική ενέργεια που παράγεται στην Παραγουάη; Θα ήταν προτιμότερο να ήταν ‘ντόπιες’ οι Φιλανδικές (στο όνομα) εταιρείες χαρτιού που έχουν αγοράσει όλη την Ουρουγουάη, τη φυτεύουν ευκάλυπτο και μολύνουν τα ποτάμια,; Θα κέρδιζαν περισσότερο οι χιλιάνοι εργαζόμενοι αν ήταν Χιλιάνικες οι εταιρείες παραγωγής Σολωμού που καταστρέφουν τα φιόρδ της Παταγονίας; Το MST (Κίνημα Αγροτών χωρίς Γη), παρόλο που επίσης μιλάει για ‘εξαρτημένο’ καπιταλισμό, έχει μια σαφέστερη ιδέα για την εθνική κυριαρχία που τελευταία την τοποθετεί κυρίως στην παραγωγή και επάρκεια τροφίμων για τον πληθυσμό, αυτό που ονομάζει «Διατροφική Κυριαρχία». Ένα κράτος οφείλει πρώτα να φροντίζει για την παραγωγή τροφίμων που να επαρκούν, χωρίς να είναι υποχρεωμένο να καταφεύγει σε δανεισμό για να μην πεινάει ο λαός. Προτού φυτέψουμε ευκαλύπτους, σόγια και ζάχαρη για βιοκαύσιμο, θα πρέπει να καλύπτουμε τις διατροφικές ανάγκες μας.

Μια ιστορία με μπύρες

Το 1999 ενώθηκαν οι δύο βραζιλιάνικες εταιρείας μπύρας Brahma και Antartica, κι έφτιαξαν την AmBev, που αγόρασε το 37% της αργεντίνικης Quilmes (γνωστή από τις φανέλες της Boca Juniors). Αυτή έπειτα συγχωνεύτηκε με τη Βελγική εταιρεία που παράγει τη Stella Artois και έγινε Inbev, που μέχρι πρόσφατα ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη παγκοσμίως, με πρώτη την Βορειοαμερικάνικη Anheuser-Busch που παράγει τη μπύρα Budweiser. Στις 13 Ιουλίου του 2008 η Βελγο-βραζιλιάνικη (ή μήπως βραζιλιανο-βελγική) INBEV αγόρασε και την αμερικάνικη Anheuser-Busch (Budweiser) με αντίτιμο 32.800 εκατομμύρια ευρώ. Στη χρηματοδότηση συμμετέχει η ισπανική τράπεζα Σανταντέρ, μία ιαπωνική, η Μπάρκλευς κλπ.

Οι 85000 εργάτες της εταιρείας δικαιούνται να πίνουν δωρεάν μπύρα ενώ τα στελέχη της δικαιούνται να ταξιδεύουν με ιδιωτικά τζετ που τους διαθέτει η εταιρεία. Τι εθνικότητα έχουν αυτές οι μπύρες και αυτά τα κεφάλαια;

Ύστερα από έναν αιώνα παλινδρομήσεων σε διλήμματα μεταξύ κράτους και αγοράς, μεταξύ εθνικού και διεθνούς κεφαλαίου, μήπως πλησιάζει ο καιρός να μπει σε αμφισβήτηση ο ίδιος κεφαλαιοκρατικός χαρακτήρας της κοινωνίας μας, που αντιμετωπίζει ως κεφάλαιο τη φύση, τα αγαθά, τις ανάγκες των ανθρώπων και τους ίδιους τους ανθρώπους και θυσιάζει τα πάντα στην ανάπτυξη, στην ‘εσωτερική’ ανάγκη του κεφαλαίου να αναπαράγεται με ολοένα αυξανόμενο ρυθμό;